NAFAR ESTATUA

Txosten hau Nafar estatuaren azaleko analisia da, ezaugarri zehatz batzuk aipatuz. IX. mendetik XVI. mendera arte euskaldunok estatu propioa izan genuen; kode juridiko propioa zuena eta hainbestetan entzun ditugun Foruen bitartez ematen eta aplikatzen zuen legea erregeak. Hona hemen gaiaren inguruan egin dudan laburpen txiki bat:

Nafar estatua.pdf

Amaiur Gaztelu Beltza

Amaiurreko monolitoa

         Nafarroa iparraldeko haran eder honetan (Baztan) gertatu zen gure herriaren historiaren pasarte garrantzitsuenetako bat. Amaiurreko monolitoaren alde batean azaltzen diren pertsonai hauek (beste batzuen artean noski, guztira 200 inguru), euren Nafarroa maitearen eta haien erregeen alde borrokan jardun zuten Beaumontarren, Ganboatarren eta Carlos V.aren gizonen aurka (jakina da mendeetan zehar Nafarroan zegoen liskarra; Agramondarrak eta Oinaztarrak Beaumontar eta Ganboatarren aurka, lehenengoak Nafarroaren independentziaren alde eta bigarrenak Gaztelarekin batzearen alde).

    Lehenik kontextu historikoa aztertuko dugu. Gaztelako errege Fernando Katolikoak konkista/inbasioaren prestaketan, Nafarroari eskakizun bat egiten dio 1.512. urtean: gaztelar gudarostea nafar lurretatik igarotzeko baimena eskatzen du, Frantziako erregearen gizonen aurka borrokatzeko helburuarekin. Armadaren bidaia segurua izan dadin, gaztelu batzuen kontrola lagatzea eskatzen du; Lizarra, Donibane Garazi eta Amaiurko gazteluen kontrola hain zuzen ere. Frantziaren aurkako guda aitzaki bat besterik ez da, Pirineoen hegoaldeko Nafarroaren konkista errezteko, gaztelar monarkaren ideia imperialaren harira. Logikoki, Nafarroako erregeek ezetza ematen diote Fernando Katolikoari, eta urte horretan bertan, Albako Dukearen agindupean, gaztelarrek Amaiur konkistatzen dute eta Antón Alguacil izendatzen dute gazteluko alkaide (postutik García de Ursua Agramondarra kenduz).

        Egoera berri honen aurrean Juan eta Catalina nafar erregeek hainbat saiakera egiten dituzte gaztelua militarki berreskuratzeko asmoz: lehenengoa, konkistaren urtean (1.512) eta bigarrena, lau urte beranduago (1.516), bietan helburua lortu gabe. 1.521. urtean, Juan eta Catalinaren seme eta ondorengoa zen Enrique II.aren eskutik, hirugarren saiakera bat egiten da. Hau da gaur egun Amaiurgo monolitoak omentzen duen nafar erresistentziaren pasartea, hain zuzen. Oraindik bizi-bizi zegoen Noaingo porrotaren memoria, non 5.000 nafarrek heriotza aurkitu zuten (bataila honek beste artikulu bat idazteko ematen du). Horrela, Nafarroako Enrique II.ak, Frantziako Francisco I.arekin aliatuta, erreinua berreskuratzeko saiakera berri bat egitea erabakitzen du, dirudienez, Gaztelak momentu horretan jasaten dituen arazo ekonomikoak aprobetxatu nahian.

         1.521. urteko irailaren bukaeran, gudaroste nafar-frantsesak (Guillaume Gouffier Frantziako almirante eta Bonnivent-eko jaunaren agindupean) Amaiurgo gaztelua setiatzen dute, errekonkista orokorraren plana jarraituz. Hurrengo egunean artileria erabiltzen dute harresiaren aurka, gaztelar erresistentzia garaitzeko asmoz. Ondoren, gaztelua erasotzen saiatzen dira, baina gaztelarrek erasoa ukatzen dute. Inbaditzaileek nabarmen sendotu zituzten defentsak, gotorlekuak zuen garrantzia estrategikoarengatik. Hala ere, urte bereko urriaren 3an amore ematea negoziatzea aukeratzen dute gaztelarrek (ez zuten uste askoz gehiago iraungo zutenik): Amaiur utziko zuten, haien bizitza errespetatzearen truke eta Gaztelarako bidea libre uztearen truke.

      27.000 gizonek osatzen zuten nafar-frantziar gudarostea, bi adar militarretan banatuta. Lehenengoa, aipatu dudan Bonnivent-eko jauntxoaren agindupean, Donibane Garazin antolatu zen eta gudari alemaniarrez, normandiarrez eta gaskoiez osatua zegoen. Bigarrenak Laburdin zuen basea eta nafarrez, gaskoiez eta normandiarrez osatua zegoen. Amaiur konkistatu ondoren, gudarosteak kostalderantz jotzen du, Donibane Lohizunera izan ere. Gero, Behobian kokatua zegoen Irun-Irantzu gotorleku aldera joan eta urriaren 12an Hondarribiako gotorlekua setiatzen dute, handik gutxira konkistatuz. Gainera, Enrique II.aren gudarosteak Baztan-Bidasoa arroa kontrolpean zuen.

       Lurraldea gutxi iraungo zuen bake aro erlatibo batean sartu zen Amaiur berreskuratu ondoren. Hilabete batzuetan zehar alkaide berriak, Jaime Vélaz de Medrano, eta bere gizonek gaztelutik haraneko bideak kontrolatzen dituzte. Baina 1.522. urteko martxoan lehenengo mugimenduak hasten dituzte gaztelarrek; martxoaren 13an bi gorpu militar Donezteben sartzen dira, Agorretako jauntxoaren laguntzaz (inbaditzaileen aliatua). Nafarrek kontraerasoa jotzen dute maiatzaren 10ean baina atzera egin beharrean daude gaztelarrek jasotzen dituzten errefertzuen aurrean. Donezteberen galerak asko ahultzen zuen Amaiurreko gaztelua; are gehiago, bertatik atera ziren gaztelarrak Irun aldera, Behobiako gaztelua menperatuz eta Aldabe mendian garaipena lortuz (historiara San Martzialgo Bataila bezala pasa dena). Orreaga ere gaztelarren menpe zegoen berriro.

         Amaiur menperatzeko asmoa agerikoa da urte horretako ekainerako, erregeorde gaztelarrak, Mirandako kondeak, gotorleku baztandarraren setiatzea prestatzen hasten denean bere aliatu Beaumondarrekin. Uztailaren 4ean Iruñeatik 7.000 gizonez osaturiko gudarostea irtetzen da. Uztailaren 7an Lantzen aurkitzen dira eta 11ean Berroetan. Handik gutxira, bideak zailtasunak aurkeztu arren, Amaiurtik ikusteko moduan aurkitzen dira. Uztailaren 15ean hasten da aipatutako gotorlekuaren setiatzea.

 

Amaiurreko monolitoa

         Gazteluaren defendatzaileek (hasieran esan dudan moduan 200 inguru), Jaime Vélaz de Medranoren agindupean, erresistentzia serioa burutzen dute, baina indarren desoreka haundiegia da eta laguntza aukerarik ez dagoela ikusten dutenean, amore ematen dute nafar gudariek. Historiografiak dio, Don Pedro mariskalaren aginduetara zegoen eta Nafarroarekiko leiala zen gudaroste bat prest zegoela Amaiurren borrokatzen ari zirenen laguntzan joateko, baina ez zuten batailan parte hartu edo ez ziren laguntza ematera garaiz iritsi.

         Uztailaren 19an gotorlekua gaztelarren menpe dago iada. 39 defensatzaile preso egiten dituzte: Jaime Vélaz de Medrano alkaidea eta bere seme Luis; Mauleongo Luis eta Victor; Juan de Azpilikueta, Sadako jauntxoa; Miguel, Xabierko jauntxoa (Frantzisko Xabierkoaaren anai zaharrena) eta Fernando de Azkona, Etxarrengo jauntxoa.

         Garrantzistua iruditzen zait XVI. Mende hasieran Baztaneko herri honetan gertatu zena jakitea, gure independentziaren galera ulertu eta, garrantzitsuena, gaur egun hori aldarrikatzeko arrazoiak norberak garatu ahal izateko. Gainera, haran eder honetara gerturatzeko aukera izanez gero, errazago ulertu eta biziko ditugu orain dela 500 urte gertatutakoak.

        

        Lehenengo Doneztebeko herrira egingo dugu bixita. Aipatu bezala, herri honen galerak ondorio latzak izan zituen nafar askatasunaren alde borrokatzen zuten gizonentzat. Antso VI. Jakitunak 1.192. urtean forua eman zion haranari, Doneztebe haraneko burua zelarik. Momentu hontatik XVI. mendera arte, errege Nafarrek pribilegioak emango dizkiote herriari, zuen garrantzi estrategikoaren ondorioz. XV. mende erdialdean hiribildu tituloa eskuratu zuen Doneztebek, Nafarroako Gorteetan jarleku bat lortuz.

Doneztebe

         Hurrengo geldialdia: Irurita. Bertan XIV. mendeko dorretxe bat aurkitzen dugu, Jauregizarre izenez ezagutua. Amaiurreko batailaren ondoren gaztelarrek eskualdeko hainbat eraikin suntsitsu zituzten, Amaiurreko gotorlekuaz gain. Dorretxea ikusiz asma dezakegu Erdi Aroan eskualdeak zuen garrantzia estrategikoa, Amaiurreko inguruko herrietan horrelako dorretxeak aurkitzen bait ziren (batzuk Agramondarren eskuetan eta besteak Beaumontarrenetan). Logikoki, gaur egun arte zutik iraun dutenak ez dira Agramondar jauntxoenak...

Jauregizarre

       Amaiurreko bideari jarraiki, Elizondon geldialdia egiteko aukera dugu. Eraikin historiko ugari izan arren, gehientsuenak XVI. mendea baino beranduagokoak dira. Artikulu honetan 1.500. urtearen inguruan gertatutakoak aztertzen ari naizenez, ez dut gehiago sakonduko Baztaneko herri interesgarri honen gainean.

        Azkenik iritsi gara Amaiurrera. Herrira iritsi bezain laster, bertako elizarekin egiten dugu topo. Eskualdekoen antzera, bere kolore txuriak edertasun berezi bat ematen dio eraikinari. Ez dut aurkitu zein garaitakoa izan daitekeen eliza, baina herriko beste eraikin nagusien antzera Erdi Aroko azken mendeetako izan daitekeela uste dut (XV-XVI. mendeak).

Eliza eta kanpandorrea

         Ongi etorria ematen bezala aurkitzen dugu sarrerako arkua, bertan herriko armarria (kanpai bat, gazteluaren arrastoen gainean dagoen monolitoan ere agertzen dena). Arkutik aurrera herriko kale nagusia aurkitzen dugu, non alde bateko eta besteko etxeek aurkezten duten kolore txuria begientzako oso atsegina den. Aipatzekoa da herriko hainbat eraikinek armarri bat dutela sarreraren gainean (gehienetan Baztaneko armarria ageri da, beste ezaugarri batzuekin nahasturik).

 

         Herriaren goiko aldean, kale nagusitik gora joanez gotorlekuaren bidean, Erdi Aroan Dorretxe izan zen eraikin bat ikusi dezakegu. XVII. mendeko Borda Jauregia da, garaian armeria moduan erabilia. Gainontzeko eraikinak ez bezala, ez du eskualdeko berezko kolore txuria aurkezten, harriz egina baitago.

Borda Jauregia

       Gaztelua kokatua zegoen muinora iristen ari gara. Aldapa hasten den tokian, bertan borrokatu zuten gizonen omenez jarritako monumentua dago, non latinez eta euskaraz hurrengo esaldia irakurri deitekeen: “Aberri askearen alde, jendea libre jaiki” (Pro libertate patriae, gens libera state).

         Iritsi gara gure ibilbidearen amaierara. Gazteluaren aztarnen gainean altxatzen den monolitoak 1.522. urtean borrokatu zuten gizonak omentzen ditu. Orain dela 500 urte gertatu zirenak bizia berreskuratzen dute norberaren memorian, gaztelu zaharraren harriei so egiten diegun bitartean. Muinotik herri guztiaren eta haranaren edertasunaz gozatu daiteke; aipatu dudan garrantzia estrategikoaren zergatiez konturatzen gara han gaudenenan, haranaren sarbidea kontrolatzeko toki aproposena baita.

Monolitoa

Gaztelutik haranaren bista

Herria gaztelutik

Banu Qasi I

SARRERA

   VIII. eta IX. Mendeen artean familia musulmandar garrantzitsu bat aurkitzeun dugu, Ebro ibaiaren haranean kokatua. Nafarroaarekin erlazio zuzena izan zuen Erdi Aroko mende hauetan, batzuetan aliatu bezala eta beste batzuetan elkarren aurka borrokatuz. Artikulu honen helburua familia honi buruz pixka bat gehiago ikastea da, aurkitu dudan informazioa jasoz eta txoko honetan eukaraz eta modu egokian zuei aurkeztuz.

  

 Izan ere, Banu Qasiak Ebro inguruko lurretan ageri diren historiako momentu hori Nafarroako lehenengo erregearen izendaketarekin eta erreinuaren lehen pausoekin bat egiten du. Beraz, familia muslmandar hau aztertzeak agian Arista dinastiaren lehenengo pausoak argitzen lagundu dezake.

         

  Lan honetan, 714. urtetik hasita eta 924. urtera arte, familia honen inguruan gertatzen den guztia argitu nahi da, Iberiar Penintsulako beste erreinuekiko izan zituzten erlazioak kontuan hartuz eta, batez ere, Nafarroako Erresumarekin izandako harremanak azalduz.

         

  Testua ulertzen laguntzeko, Banu Qasien lehenengo urteetako genealogia bat aurkezten dizuet:

  Erabili ditudan informazio iturriak hurrengo hauek dira:

-         Los Banu Qasi (714-924), Alberto Cañada Juste

-         Navarra o cuando los vascos tenían reyes, Pierre Narbaitz

-         Banu Qasi, los hijos de Casio, Carlos Aurensanz

-         Internet 

I. LEHENENGO BANU QASIAK

JATORRIA 

  Ibn Hazm-ek, XI. mendeko historiagile eta poligrafoa, zera adierazten du: arabiarrak Hispanian sartu ziren garaian, Qasi izeneko goiko markako konde (qumis, arabieraz) batek Siria aldera jo zuen, Damascoko al-Walid kalifari obedientzia osoa eskeini eta erlijio musulmandarrera edo Islamera bihurtuz. Gainera, familia honen amankomuneko arbasoa dela eta berak eta bere ondorengoek Omeya dinastiarekiko bezero (mawali) titulua izan zutela ere esaten du.

  Testigantza hau Ibn al-Quatiyak berresten du, Musa ibn Musaren arbaso batek al-Walid kalifarekin bezero loturak kontratatu zituela (bere babespean Islamera bihurtu zelako) esaten duenean.

  Azkenik, “Crónica de Alfonso III” kronikak Musa aipatzen du, “gogo de nación, aunque de rito mahometano” adierazten duenean.

  Informazio iturri ezberdin hauek hurrengo gertaera historikoak ezartzen laguntzen digute. 

713. urtean Musa eta Taric-en tropak Ebroko haranera iristen dira (Merida eta Toledo okupatu ondoren). Lur hauetan kokatzen zen Qasi edo Casius izeneko konde bisigodoa gertaera hauen testigu izan zen eta Musaren laguntzaz Damascora bidaiatzen du, bertan al-Walid hil baino lehenago (715. urteko otsailaren 25ean hil zen) islamera bihurtuz eta kalifaren babesa lortuz. Musulmandarra izatea erabakitzen du, Islamak abantaila sozialak eskeintzen baitzituen bihurtutzen zirenei, kristauek eta judutarrek (dimmíes izendatzen zitzaien erlijio hauen jarraitzaileei) zerga bat ordaindu behar zuten bitartean euren erlijioa modu askean praktikatzeko. 

  Ibn Hazm-ek aurkezten duen genealogiari esker dakigu Qasi kondearen semea-alabak Fortún, Abu Tawr, Abu Salama, Yunus eta Yahya izan zirela (zaharrenetik gazteenera). Bitxia da izen musulmandar guztien artean izen kristau eta pirineotar bat agertzea. Casius edo Qasi gaztea zen musulmandarren konkista suertatu zenean, eta konkista baino lehen (eta kondearen erlijio aldaketa baino lehen) Fortún izeneko semea izan zuen. 

KONDAIRA: BANU SALAMA 

  Musulmandarrak al-Andalusen sartu eta goiko markan zehar joan zirenean, batzuk Huesca inguruan ezarri ziren eta zazpi urteko setioari ekin zioten. Ondorioz, bertako kristauek amore eman zuten; batzuk Islamera bihurtuz eta besteak kristau fedearekin jarraituz. Kondairak dio arabiar konkistatzaileak hirian jarraitu zutela Banu Salama Tuchibiak errebelatu ziren arte, boterea bereganatuz urte askotan zehar, baina Huescako biztanleriaren gorrotoa sortu zuen politika desegoki batekin. Hiriak askatzaile baten beharra zuen. 797. urte inguruan agertu zen Bahlul ibn Marzuq, bildu ahal izan zituen tropekin Banu Salama leinua boteretik kendu zuena. 

  Horrela izan al ziren gertaera historikoak? Ibn Hazm-en genealogiak Tuchib-ek penintsulan kontrolpean zituen etxeetaz hitz egiten du, Zaragoza, Daroca eta Calatayud izendatuz. Ez ditu aipatzen Huesca eta Banu Salama leinua. Beraz, Tuchibiak ez baziren, eskualdeko beste klan bateko kide ziren. Garai honetan (VIII. eta XIX. mendeak) lurralde horretan agertzen den klan garrantzitsuena Banu Qasiak dira hain zuzen ere. Aurreko atalean ikusi dugun moduan, Qasi kondearen semeetako bat Abu Salama izan zen, dudarik gabe Banu Salama leinuaren jatorria izan zena.

MUSA IBN FORTÚN

  VIII. mendean zehar Banu Qasiak familia boteretsu bat besterik ez ziren, Ebroko haraneko toki batzuetan kokatua zegoena. Kordobako Abd al-Rahman I eta Hisham I Omeyatarrekin laguntasun erlazioa zuten, zerbitzu militar jakin batzuk eskeintzera iritsi zirelarik. Baina Hegirako 172. urtean (egutegi kristauko 788. urtean) Musa ibn Fortúnek Zaragozatik bota zuen Said ibn al-Husayn errebeldea, Hisham I.aren aurka altxa zena hiria okupatuz. Ekintza honekin Banu Qasiak ezagutzera eman ziren. Baina urte bat beranduago Musa ibn Fortúnek hiria galdu zuen Hisham I.arentzat, Atruh ibn Sulayman errebeldeak okupatu baitzuen.

          

  Errebolta garai honen ondoren, Omeyatar al-Hakam I.a kalifak goiko markaren buruzagi izendatu zuen Amrús ibn Yusuf, Ebro inguruko lurraldeak lasaitu nahian. Seguraski honen ondorioz, Musa ibn Fortúnek bere leialtasuna galdu zuen Omeyatar kalifarekiko.

MUTARRIF IBN MUSA

  Aipatu dudan moduan, 788. urtean Musa ibn Fortúnek Zaragoza okupatu zuenean, bere fideltasuna erakutsi zion Hisham I.ari, eta honen gortean Banu Qasien izenak garrantzia hartzen du. Horrela, Hisham I.ak Mutarrif ibn Musa izendatzen du Iruñeako Wali edo buruzagi.

          

  Baina 799. urtean al-Hakam I.aren izendaketaren ondorioz eman ziren errebolten inguruan, Mutarrif ibn Musa erail zuten. Ikusi dugun moduan Kalifak Amrús ibn Yusuf bidali zuen goiko markako egoera baretzera 801. edo 802. urtean. Mutarrifen heriotzaren ondorioz Banu Qasiak kalifatoarekiko errebelatu ziren, 802. urtean Zaragozan Yusufen aurka altxatuz Musa ibn Fortúnen eginduetara.

         

  Saiakera honetan galdu zuen bizitza Musak. Al-Hakam kalifatotik urrun, Banu Qasiei aukera bakarra geratzen zitzaien euren leinua babesteko: Iruñeako kristau Baskoiekin aliantza bat osatzea. Banu Qasiak eta Baskoiak elkarrekin Tutera okupatzea lortzen dute 802. urte horren inguruan. Aliantza hau aipatzen da (806. urteari buruz) “Annuales Laurissenses” testuan: In Hispania vero Navarri et Pampilonenses qui superioribus annis ad saracenos defecerant, in fidem recepti sunt.

 

Lingue Navarrorum

Irakurri, zabaldu eta ulertu behar den dokumentu bat aurkezten dizuet artikulu honetan. 1896. urtean Nafarroako diputazioak idatzi zuen dokumentu bat da, non euskararen garrantzia eta erabilera babesten duen, Nafarroa maritimoarekin (Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako diputazioekin) elkarlana sustatzen duen gure hizkuntza zaharrari babesa eman nahian. Ez naiz gehiegi luzatuko sarrera moduko honetan, izan ere, gazteleraz dagoen dokumentu honetan oso argi adierazten da garaiko nafar diputazioak euskararekiko zuen konpromezua. Gaur egungo nafar agintari batzuei gomendatuko nieke irakurketa aberasgarri hau, euren jatorria ukatzen eta deuseztatzen jarraitzeak zentzurik ez duela kontura daitezen. Lau orrialdez osatutako dokumentua da, garaiko gaztelanian idatzia; bertako parrafo batzuk azpimarratu ditut, nere iritziz XXI. mendean berriz ere hausnartu eta planteatu beharrekoak, gaur egungo diktadura ekonomiko honetan tokirik ez dutenak antza. Dokumentua link honetatik jetsi daiteke bere jatorrizko formatuan: Lingue Navarrorum 1.896.

"Esta Diputación se ha enterado con imponderable complaciencia del erudito y patriótico informe emitido por la Comisión de Fomento de V.E. y aprobado en sesión de 12 de Noviembre del pasado año, referente a que se exija a los Maestros y Maestras que hayan de regentar las Escuelas del país vascongado el conocimiento de la lengua euskara.

No podía dar V.E. prueba de solicitud que recayese sobre asunto más grato a la Diputación de Navarra, la cual por la conversación y lustre del milenario idioma vascongado experimenta este profundo y dulcísimo sentimiento con que los buenos hijos contemplan las cosas que íntimamente tocaron a sus padres y constituyen el tesoro de venerables reliquias familiares.

Bien ha hecho V. E. al solicitar el concurso de esta Diputación -que era tanto como obtenerlo- invocando los títulos de primitiva hermandad, expedidos bajo el sello soberano de la naturaleza, fehacientes sobre todo, en el rasgo común del idioma, que a todos los vasco-navarros nos designa apesar de las fronteras y apelativos mudables de la historia.

Uno de los reyes más ilustres que se han sentado en el trono de Navarra, el preclaro monarca D. Sancho el Sabio, en documento solemnísimo, al explicar el significado de ciertas palabras vascongadas que aún hoy salen de labios de nuestro pueblo, llamó al vascuence lingue navarrorum (lengua de los navarros) rindiendo tributo a la verdad para que nunca pudiesen obscurecerla las mudanzas del tiempo. Y lengua de los navarros era y como lengua genuina de los navarros ha de ser considerado siempre, el idioma que creó el nombre glorioso de este Reino y desde el Pirineo al Ebro, el de la mayor parte de las ciudades, villas y pueblos, y como otros tantos inmovibles mojones de acotamiento distinguió con raíces euskaras los montes, ríos, bosques, valles y términos, incorporando la lengua a la tierra y sustrayéndola de esta suerte, a las reivindicaciones de soñadas y por gracia de esta lengua, desmentidas conquistas.

Al procurar, en cuanto pueda, el establecimiento de medidas que propongan la conservación del idioma euskaro, ésta Diputación entiende perpetuar tradiciones que son honra purísima del pueblo a quien representa. No olvida la Diputación, antes bien por ello se congratula, que un navarro, Beltran de Echepare, fue el primero que en el año 1545 escribió y publicó un libro de poesías vascongadas, y que otro navarro, Pierres de Axular compuso la obra maestra de la literatura euskara, el famosísimo GerokoGero, donde el lenguaje censurado de "grosero y bárbaro que no recibe elegancia", vistió los arreos de la elocuencia clásica y tan fácil y ajustadamente tradujo los áureos periodos de San Juan Crisóstomo, como los serenos pensamientos del divino Platon.

Y aun los medios propios para propagar la cultura del idioma y enaltecerlo en la estimación pública, ofrecen precedentes dentro de Navarra, notables, especialmente, por la época que los vio adoptar, mucho antes que la ciencia hubiese puesto al descubierto los primores y maravillas del vascuence y su importancia como instrumento insustituible de investigaciones históricas. El primer certámen de poesóa euskara, de que hay noticia, se celebró en Pamplona, bajo los auspicios de su Obispo D. Antonio Venegas de Figueroa, el año 1.609, en las honras fúnebres del señor Rey Don Felipe IV de Castilla y VII de Navarra, costeadas por el Real Consejo, se pueso en el catafalco un elogio del monarca, escrito en vascuence, por el Cronista del Reino, el P. Francisco Alesson.

Oportunamente recuerda V.E. en su Informe la petición de los miembros del Congreso de Americanistas reunidos en Madrid el año 1.881, de que se crease en la Universidad Central una cátedra de lengua euskara. Esperaban de esa creación aquellos sabios extranjeros, no sólo un estudio más profundo y continuado del idioma, sino también una saludable de la opinión pública, a la que deseaban ver interesarse a favor de la conservación de un lenguaje que ellos estimaban reliquia preciosísima de edades prehistóticas y monumento vivo del genio humano en los vastos dominios de la lingüiística, novísima ciencia que es honra y prez de las naciones que la cultivan.
A este propósito, parece que no cabe aducir mejor concertadas razones que las que al insigne Pedro Moret inspiró su anhelo de la ruina el idioma común y primitivo de los españoles: "no puede dejar de recibirse -decía- con gustosa admiración la averiguación de una lengua sobre quien han pasado tantos siglos y tantas avenidas de gentes forasteras que dominado a España: cartaginenses, romanos, alanos, suevos, vándalos, silingios, godos, árabes y moros del África, sin que le hayan podido consumir los tan poderosos enemigos de las cosas sub lunares, tiempo y fuerza, siendo del tiempo consumirlo todo, aunque lentamente como rayendo, y de la fuerza trastornarlo de golpe, introduciendo con las armas y señorío la voz y lengua del que venció".
Y ponderando la estimación que alcanzan los testimonios del tiempo viejo, argumentaba con certera lógica, donde se percibe el dejo de patriótico reproche: "Pequeños pedazos de cobre o bronce por sola efigie ya gastada de un antiguo rey o emperador; paredones viejos, muros rotos o desmantelados, o por fuerza o por injuria del tiempo, se conservan con estimación para la memoria de lo que fueron y por un cierto respeto, natural ne los hombres a la antigüedad: memorias venerables de la primera población de España, monumentos ilustres de libertad de ella apesar de tantas gentes extranjeras y de las más bárbaras que han pisado ¿Se condenan a estrago y desolación?
No sería ciertamente con la aquiescencia de la Europa culta que no ha cesado de estudiar el vascuence un solo día, desde que tomaron el vuelo los estudios lingüísticos. En Alemania, Hungría, Holanda, Italia, Inglaterra y Francia, escruñan los sabios los secretos del vascuence y describen su organismo y discurren acerca de sus afinidades y parentesco.
Del crisol de la ciencia salió la lengua euskara luciendo todas las perfecciones que engalanan; la rica armonía de su fonetismo, la bella simplicidad de sus reglas gramaticales; el sutil y copioso artificio de la composición y derivación de sus vocablos, que como la cera pueden recibir cuantas formas apetezca el pensamiento; la increible unidad de sus procedimientos, el prodigioso edificio de su verbo sin par ni semejante, y ante el cual un distinguido lingüista francés confesaba que las lenguas clásicas y sus hijas las modernas, comparadas con el vascuence son como un deforme enano junto a un hermoso gigante.
Pues con todo ello, el mérito propio de la lengua es el motivo que menos mueve el ánimo de la Diputación de Navarra a prestar su concurso a los nobles propósitos de V.E. aún reconociendo que obliga mucho la alabanza y admiración de los extraños que tendrían justa causa para vituperar y echarnos en cara nuestra incuria. Porque el vascuence, es ante todo y sobre todo cosa nuestra, patrimonio hereditario, rasgo precioso con que nos distinguió la mano próvida de Dios, heraldo que no enroquece por vocear, de continuo, nuestra inviolada independencia a los cuatro vientos del horizonte. Y si para procurar su conservación bastaría el natural respeto de los hombres por la antigüedad, nos constriñe a ello el patriotismo y además el respeto al derecho.
El lenguaje es la expresión fonética del pensamiento, la relación entre el sonido y la idea pertenece al órden misteriosísimo de las operaciones de la naturaleza. No solamente las razas fundamentales, sino hasta sus variedades suelen estar en posesión de un idioma propio, y cuando parece que una lengua va a conseguir su universal imperio, surgen acontecimientos imprevistos que los fraccionan; tal sucedió con la descomposición del latín impuesto por las legiones romanas y después suplantado por las modernas lenguas romances. Es que la naturaleza quiere la diversidad de idiomas.
Cada pueblo tiene el suyo que expresa su conciencia colectiva. Con él habla el hombre a su madre, a su esposa y a Dios. Resuena en el hogar y en la plaza pública, comunica los afectos familiares y expone los arduos negocios del Estado. Es la cadena de oro que une a las generaciones: es la tradición viva. Representa la voz de la sangre que llega desde los remotos ascendientes a los tiernos nietezuelos. Perder la lengua propia es abrir un abismo infranqueable entre los progenitores y los descendientes, resgar la trama de la conexión social e histórica, desnaturalizarse y cambiar de alma.
El pueblo vasco-navarro, como todos los pueblos del mundo tiene derecho perfecto e indiscutible a su lengua.
La raíz de este derecho se halla en la personalidad humana que las leyes han de respetar y amparar. El idioma particular, rasgo capitalísimo y distintivo de esa personalidad y medio preordenado a su proyección en el espacio y el tiempo, lo ha recibido el hombre de manos de la naturaleza y constituye un bien del individuo y de la comunidad social más íntimo y sagrado que la propiedad civil en todos los pueblos respetada. La ley que se interponga entre el pensamiento y la manifestación natural de él invade la esfera espiritual y libre de la idea, destruye el estatuto de la personalidad y merece el dicatado de inicua.
Si al hombre no le ha ser dado hablar su idioma materno, preciso será confesar que carece de derechos y que el Estado es omnipotente.
En un orden de consideraciones más amplio, el Estado que se arrogue la facultad de asegurar la preponderancia de una de las lenguas regionales, aunque sea la más extendida dentro de la nación, con perjuicio de las demás, ora invoque el derecho de la ccomún cultura, ora una mal entendida unidad mecánica y externa, se rebaja a instrumento de hegemonías injustas y causa notorio agravio a la hermandad nacional.
La Diputación de Navarra, atenta a conservar rasgo diferencial tan típico y de abolengo tan añejo e ilustre como es la lengua vascongada, ha acordado gestionar cerca del Gobierno de S.M. la declaración preceptiva de la enseñanza del vascuence en las Escuelas del territorio vascongado.
Obliga a esta Diputación a apartarse algún tanto en la forma de las conclusiones del dictámen de aprobado por V.E., la necesidad de dejar en salvo a los Ayuntamientos de la provincia la atribución foral del nombramiento de maestros que en los términos propuestos poer esa Corporación pudiera creerse renunciada y la conveniencia de afirmar el derecho de nuestra raza a su propio idioma, principio de las más amplias reivindicaciones.
No habrá de ser esto motivo para romper la unidad en la gestión de las Diputaciones hermanas.
Con la fómula adoptada, cualquiera que sea la autoridad revestida con el derecho de nombrar los maestros, autoridad que por fuero tienen aquí los Ayuntamientos, habrá de exigirse a las personas que hayan de regentar la Escuelas, como condición ineludible el conocimiento de la lengua Esuakara, que es precisamente la laudable y patriótica mención de V.E.
Muestra con ejemplos copiosos, el informe aprobado por esta Corporación, que en las naciones cultas de Europa, han logrado las lenguas regionales, aquel respeto que nosotros tenemos derecho a obtener para el vascuence. Ni aún las leyes de la Nación española dejan de ofrecer precedentes análogos, discretamente aducidos por V.E. Y aunque a primera vista, pueda parecer acaso, que la ley de Instrucción pública opone un obstáculo irremovible a las aspiraciones de la Diputación, no es menos cierto que en algunos de sus preceptod, singularmente en el artículo 74 se halla fundamento para pedir la reforma propuesta, son necesidad de recorrer vía legislativa, más díficil, larga y contigente de suyo.
Si V.E. los estimas así y prestan su apoyo las diputaciones de Alava y Vizcaya, podrían inciarse desde luego las gestiones colectivas que V.E. indica en su comunicación de 25 de Noviembre último.
Dios guarde a V.E. muchos años -Pamplona, 11 de Enero de 1.896."